Wat wordt er bedoeld met vervreemdend taalgebruik (in een roman)?

Vervreemding betekent niet helemaal wat de antwoorder boven mij vermoedt.

Vervreemding is een term die ontstaan is in de theorieën van de Russische formalisten. Onder vervreemding verstonden zij het doorbreken van de automatische gedachteloop van de lezer om te voorkomen dat hij 'indut'. In theater zie je vervreemding bijvoorbeeld in rare decors of een changement dat plaatsvindt met de lichten aan, waardoor de kijker alles ziet en zich plots ervan bewust is dat hij een toneelstuk kijkt (en dus niet kan indutten).

In Nederland zien we vervreemding vooral in het taalgebruik van de vijftigers in hun gedichten. Kijk naar een gedicht van Lucebert:

ik tracht op poëtische wijze
ik tracht
ik
tracht
ik wijze

Door dit taalgebruik wordt je je als lezer ervan bewust dat er voor je ogen niet alleen iets gezegd wordt (dat de 'ik' iets tracht) maar dat er ook een taalspel gaande is, waarin 'wijze' ook met '(aan)wijzen)' en met 'wijsheid' ('een wijze') verbonden is. Zo komen verschillende interpretaties parallel aan elkaar te staan en raakt de lezer in verwarring + wordt hij wakkergeschud. De Russische formalisten hadden zeer veel aandacht voor de formele (niet voor niets formalisten :-P) aspecten van taal. Een ander voorbeeld uit een lang gedicht van Lucebert (Apocrief):

in deze tijd heeft wat men altijd noemde
schoonheid schoonheid haar gezicht verbrand

Door het enjambement, waardoor 'schoonheid' twee keer achter zichzelf geplaatst wordt, wordt de lezer verward en wordt een directe interpretatie onmogelijk: je moet er beter naar kijken voor je ziet wat er gezegd wordt.

Om op je voorbeeld van een roman te komen: het is ook mogelijk om in proza verwarring op te wekken. Zo kan dit met dubbele woordbetekenissen. Een zin als 'Ik kan eenvoudig filosoof worden, maar nooit meer dan een eenvoudige' dwingt de lezer stil te staan de zin te bekijken. Het taalspel is verwarrend en je kan het je niet veroorloven je aandacht te laten verslappen.

Wel, ik hoop dat je het antwoord nuttig vindt. Mocht je nog vragen hebben, stuur me gerust een berichtje! ;-) Kijk voor veel gedichten van Lucebert in de link in de bronlink en video-URL. Voor een artikel van G.J. van Bork en anderen over de Russische formalisten, zie de tweede bronlink. Een kerncitaat daaruit: 'Door zijn afwijkend taalgebruik kan een kunstwerk het automatische van onze waarneming doorbreken en ons de werkelijkheid op een nieuwe manier doen zien.'

Groetjes, Amfi