Bron: © Canva. Kunnen dieren eerste hulp verlenen?
Een hond die onophoudelijk aan een wond likt, een kat die een schrammetje zorgvuldig schoonmaakt; we hebben het allemaal weleens gezien. Het lijkt bijna een vorm van zelfzorg. Maar gaat het gedrag van dieren verder dan dat? Kunnen ze, net als wij, bewust eerste hulp verlenen aan een gewonde soortgenoot?
Het antwoord is een verrassend ‘ja’, al zit het net iets anders in elkaar dan bij mensen. Gedreven door miljoenen jaren aan evolutie en diepgeworteld instinct, beschikt het dierenrijk over een reeks fascinerende EHBO-strategieën die levens redden. Van mieren die antibiotica toedienen tot dolfijnen die vrienden van de verdrinkingsdood redden, de natuur bewijst dat je geen cursus nodig hebt om een held te zijn.
De instinctieve drang om wonden schoon te likken
Het meest herkenbare voorbeeld van dierlijke eerste hulp is het likken van wonden. Dit gedrag, dat we zien bij honden, katten, primaten en vele andere zoogdieren, is veel meer dan een simpele schoonmaakbeurt. Het heeft een dubbele, levensreddende functie. Ten eerste worden door het likken vuil, zand en losse haren fysiek uit de wond verwijderd, wat de kans op irritatie verkleint. Ten tweede bevat speeksel milde antiseptische eigenschappen. Enzymen zoals lysozym kunnen de celwanden van bacteriën aanvallen en zo een beginnende infectie in de kiem smoren. Het is een ingebouwde, natuurlijke desinfectie die de eerste stap in het genezingsproces vormt.
Meer dan alleen jezelf redden: hulp binnen de groep
Waar het echt fascinerend wordt, is wanneer dieren dit gedrag niet alleen voor zichzelf, maar ook voor anderen vertonen. In hechte sociale groepen is de overleving van elk individu cruciaal voor de kracht en het voortbestaan van de hele gemeenschap. Dit leidt tot indrukwekkende en soms ontroerende staaltjes van collectieve zorg, die veel verder gaan dan een simpele schoonmaakbeurt.
Bescherming en ondersteuning bij giganten
Olifantenkuddes zijn hier een schoolvoorbeeld van. Wanneer een lid van de kudde gewond raakt of verzwakt is, gebeurt er iets bijzonders. De andere olifanten vormen een dichte, beschermende cirkel om het dier heen, waardoor het wordt afgeschermd van roofdieren. Ze tonen duidelijke tekenen van stress en zullen met hun slurf en lichaam proberen een gevallen kameraad overeind te duwen. Dit gedrag is niet kortstondig; ze kunnen dagenlang bij een stervend lid blijven waken.
Een vergelijkbaar ‘buddy-systeem’ zien we in de oceaan. Dolfijnen en walvissen zijn waargenomen terwijl ze een ziek of gewond lid van hun groep urenlang naar het wateroppervlak duwen, zodat het kan blijven ademen en niet verdrinkt. Orca’s vertragen zelfs de hele groep om een verzwakt familielid bij te houden, en delen hun prooi om het aan te laten sterken.
Voedsel brengen aan het ziekbed
Bij roofdieren die in groepen jagen, zoals wolven en Afrikaanse wilde honden, is een gewond lid niet in staat om deel te nemen aan de jacht. In plaats van het dier aan zijn lot over te laten, brengen de andere leden van de roedel voedsel naar de zieke. Ze eten van de prooi en braken het vlees vervolgens op voor de gewonde wolf, die in de veiligheid van het nest is achtergebleven. Dit is in feite een dierlijke versie van ‘maaltijden aan bed brengen’, een levensreddende handeling die het individu de tijd en energie geeft om te herstellen.
Bekijk hier een video van dieren die elkaar redden en lees daarna verder >>
De levensreddende ‘bloeddonatie’ van vleermuizen
Een van de meest extreme voorbeelden van wederzijdse zorg komt van vampiervleermuizen. Deze dieren kunnen al na 2 nachten zonder bloedmaaltijd sterven van de honger. Vleermuizen die succesvol zijn geweest, braken een deel van hun bloedmaaltijd op om deze te delen met een hongerige buur in hun kolonie. Dit is een pure overlevingsstrategie: vandaag help jij, morgen word jij misschien geholpen. Het is een levensreddende ‘donatie’ die de sociale cohesie en de overlevingskansen van de hele groep versterkt.
Actieve wondzorg bij primaten
Bij onze naaste verwanten, de chimpansees, gaat de zorg nog een stap verder. Het sociale ‘vlooien’ (grooming) is niet alleen goed voor de hygiëne en de onderlinge band, maar dient ook als een medische inspectie. Wanneer een wond wordt gevonden, zullen chimpansees deze niet alleen schoonlikken, maar ook vuil en splinters verwijderen. Er zijn zelfs observaties van chimpansees die specifieke insecten vangen, deze fijnkauwen en de resulterende pasta als een soort zalf op de wonden van een ander aanbrengen. Dit toont een geavanceerd niveau van zorg dat grenst aan bewuste behandeling.
Een natuurlijk antibioticum: de mieren die wonden behandelen
Misschien wel het meest verbluffende voorbeeld van dierlijke geneeskunde komt uit de wereld van insecten. Onderzoekers ontdekten dat Matabele-mieren, een soort die op termieten jaagt, een zeer geavanceerd systeem van wondzorg hebben. Wanneer een mier gewond raakt tijdens een gevecht, scheidt deze een chemisch signaal (feromoon) af dat ‘hulp’ betekent. Andere mieren dragen de gewonde soldaat terug naar het nest.
Substantie uit speciale klier
Daar begint de ‘behandeling’: de andere mieren likken de open wond intensief. Hierbij brengen ze een substantie aan die ze produceren in een speciale klier. Analyse toonde aan dat deze substantie krachtige antibiotische eigenschappen heeft. Deze behandeling is ongelooflijk effectief en vermindert het sterftecijfer van gewonde mieren met bijna 90%. Het is de meest duidelijke vorm van systematische medische zorg die ooit in het dierenrijk is waargenomen.
Een bezoek aan de natuurlijke apotheek van het dierenrijk
Dieren beperken zich niet alleen tot het behandelen van wonden. Ze weten instinctief ook hoe ze interne kwalen moeten aanpakken door gebruik te maken van de ‘apotheek’ van de natuur. Dit fenomeen wordt zoöfarmacognosie genoemd: het zelfmedicatiegedrag van dieren. Een bekend voorbeeld is geofagie, het eten van aarde of klei. Papegaaien in de Amazone eten klei van rivieroevers om de gifstoffen te neutraliseren van de onrijpe vruchten die ze eten. Olifanten doen hetzelfde om hun dieet aan te vullen met mineralen.
Apen staan erom bekend op specifieke, bittere bladeren te kauwen die geen voedingswaarde hebben, maar wel helpen om darmparasieten te verdrijven. Ze weten instinctief welk ‘medicijn’ ze nodig hebben en waar ze het kunnen vinden. Zelfs onze huisdieren vertonen dit gedrag: een hond of kat die gras eet, doet dit vaak om braken op te wekken en zo van een ongemakkelijk gevoel in de maag af te komen.
Een aangeboren instinct
Zo zie je maar dat dieren niet gestudeerd hoeven te hebben om elkaar eerste hulp te verlenen, het is een aangeboren instinct. Mooi hè?