Waarom was Nederland zo tolerant in de Gouden Eeuw?

Volgens bezoekers uit het buitenland en ook volgens de officiële propaganda was Nederland inderdaad een zeer tolerant land, het land van de 'ware vryheit'.
Historici hebben dit in verband gebracht met:
- de internationale handel en
- de reformatie,
die beide zouden hebben bijgedragen aan een relatief milde opstelling ten opzichte van andersdenkenden.

Protestanten stellen dat de interpretatie van de Bijbel vooral een kwestie van het eigen geweten van ieder individu is, en verwerpen centrale dogma's en een klerikale hiërarchie om deze te bekrachtigen. Dat nam niet weg dat de gereformeerden in de Gouden Eeuw een machtspositie innamen die gelegitimeerd was door de Staat sinds de Synode van Dordrecht. Christelijke andersdenkenden werd het moeilijk of onmogelijk gemaakt openlijk hun religie te belijden.

Opportunisme zal een belangrijke rol hebben gespeeld, aangezien men het zich niet kon veroorloven het grote katholieke deel van de bevolking al te veel van zich te vervreemden. De relatieve tolerantie voorkwam daarmee dat men te maken kreeg met een exodus zoals het dogmatische Spanje had meegemaakt. Of het bij de spreekwoordelijke Nederlandse tolerantie ging over een vorm van onverschilligheid of van opportunisme: in ieder geval was het voor buitenlanders makkelijk om naar de Lage Landen te reizen en te emigreren. Er was relatief veel vrijheid en in een aantal Nederlandse steden was er sprake van een sociale 'smeltkroes'.

Toch zijn er ook voorbeelden dat de Nederlanders in de Gouden Eeuw helemaal niet zo verdraagzaam waren. Onder andere ten opzichte van varianten op het 'officiële' gereformeerde geloof. De vrijzinnig georiënteerde doopsgezinden, remonstranten en mennonieten werden vervolgd, kregen strenge beroepsverboden en moesten soms zelfs emigreren.
Joden in Nederland konden geen lid worden van de gilden, konden geen poorter worden en mochten niet trouwen met niet-joden.