Veelgebruikt landbouwgif tast kinderbrein aan: blijvende schade door chlorpyrifos

Bron: © Canva Veelgebruikt landbouwgif tast kinderbrein aan 

---

Chlorpyrifos, jarenlang een veelgebruikt landbouwgif, ligt onder vuur. Steeds meer studies laten zien dat blootstelling tijdens de zwangerschap kan samenhangen met verschillen in de hersenontwikkeling van kinderen. Dat was voor de EU in 2020 reden om het middel volledig te verbieden. Toch wordt chlorpyrifos in delen van de wereld nog toegepast, waardoor het onderwerp ook in Nederland relevant blijft.

Zijn zorgen terecht?

Kort antwoord: ja, zorgen zijn begrijpelijk en onderbouwd, zónder bangmakerij. Volgens Europese toezichthouders kon er geen veilige grens voor chlorpyrifos worden vastgesteld vanwege risico’s voor de hersenontwikkeling. Daarom besloot de EU het middel te verbieden.

Tegelijk zijn de belangrijkste humane studies observational (observationeel onderzoek). We spreken daarom over verbanden, niet over gegarandeerde individuele “blijvende schade”.

Wat is chlorpyrifos en waarom zorgwekkend?

Chlorpyrifos is een organofosfaat-insecticide dat het enzym acetylcholinesterase remt. Het ontwikkelende zenuwstelsel (foetus/peuter) is extra kwetsbaar. EFSA benoemde in 2019 zorgen over ontwikkelingsneurotoxiciteit en concludeerde dat chlorpyrifos niet aan de EU-gezondheidscriteria voldeed.

Uniek aan chlorpyrifos is dat het niet alleen zenuwcellen beschadigt, maar ook ontsteking in de hersenen veroorzaakt, vooral via zogeheten microglia. Dit zijn cellen die normaal beschermen, maar onder invloed van chlorpyrifos abnormaal gedrag vertonen en zo mogelijk blijvende schade veroorzaken.

Schade aan het kinderbrein: wat laat onderzoek zien?

Grootschalig onderzoek laat zien dat prenatale blootstelling aan chlorpyrifos duidelijke sporen kan achterlaten in het kinderbrein, zoals:

• Afwijkingen in hersenstructuur: hogere prenatale chlorpyrifoswaarden in navelstrengbloed hingen samen met veranderingen in hersenstructuur op kinderleeftijd; die passen bij cognitieve verschillen. (PNAS 2012 + universiteitssamenvatting).
  
• Stoornissen in motoriek (bijvoorbeeld trager reageren of moeite met fijne bewegingen)
  
• Dalende cognitie: hogere prenatale organofosfaat-blootstelling hing samen met lagere IQ-scores rond 7 jaar (organofosfaten als klasse; chlorpyrifos is daar onderdeel van).
  
• Neurologische problemen zoals een verhoogd risico op autismespectrumstoornis (ASD) en ADHD: meerdere NYC-cohorten beschreven verbanden met aandachtsproblemen en angst/depressieve symptomen op 5–7 jaar; dit zijn symptoomschalen, géén medische diagnoses. Resultaten verschillen per studie en populatie; recente Deense data vonden géén significant verband met ADHD-symptomscores bij 5-jarigen bij lage, voornamelijk dieetgebonden blootstelling.

De tekst gaat onder de berichten verder >>

Onderzoek bij mensen laat alleen verbanden zien. De resultaten verschillen per studie en methode, dus er is geen bewijs voor een absolute oorzaak-gevolgrelatie (EFSA).

Langetermijneffecten én zorgen om jongens

Uit zowel mensen- als dierstudies blijkt dat jongens vaak extra kwetsbaar zijn voor de gevolgen van chlorpyrifos. De kans op gedragsproblemen en cognitieve achterstand is bij hun volgens onderzoek groter. Dit hangt samen met een hogere prevalentie van neurologische stoornissen zoals autisme bij jongens.

Niet alleen chlorpyrifos: risico’s van meerdere pesticiden

Naast chlorpyrifos zijn er ook zorgen over andere landbouwgiffen, zoals glyphosaat en pyrethroïden. Deze stoffen kunnen het darmmicrobioom verstoren, wat op zijn beurt invloed heeft op de ontwikkeling van het brein en gedrag bij kinderen.

Een verstoord microbioom kan leiden tot problemen met neurotransmitters zoals serotonine, wat belangrijk is voor stemming en hersenontwikkeling.

De tekst gaat onder de berichten verder >>

Wat deden toezichthouders?

• EU-besluitvorming: per 10 januari 2020 is de goedkeuring niet hernieuwd; per 13 november 2020 zijn alle MRL’s voor chlorpyrifos (en -methyl) verlaagd naar 0,01 mg/kg (detectiegrens).
  Stel je hebt 1 kilo appels. Dan mag daarop maximaal 0,01 milligram chlorpyrifos zitten.
  
• VS (in beweging): na juridische stappen werden in november 2023 voedsel-toleranties weer hersteld; in februari 2024 paste EPA de CFR hierop aan; in december 2024 stelde EPA opnieuw voor de meeste voedseltoepassingen te schrappen (voorstel, nog geen definitieve regel).

Waarom ondervinden we in Nederland óók hinder van gebruik in de VS?

• Wereldhandel & importcontrole: de EU-limieten gelden ook voor import; producten uit landen waar chlorpyrifos nog wordt gebruikt (VS of andere derde landen) moeten aan EU-MRL’s voldoen. Toch worden bij grens- of marktcontroles soms overtredingen geconstateerd; die komen in het Europese RASFF-systeem, waarna partijen worden geblokkeerd of teruggeroepen. Dit veroorzaakt verstoring in aanbod/prijs en vraagt om extra toezicht.
  
• Regelgevingsschommelingen elders: wanneer de VS hun beleid versoepelen of uitstellen (door rechtszaken of nieuwe voorstellen), stijgt het risico dat producenten buiten de EU langer met chlorpyrifos blijven werken. De EU moet dan strenger handhaven op import, wat tot meer RASFF-meldingen en logistieke frictie kan leiden.

De EU-MRL’s (0,01 mg/kg) bieden een stevige veiligheidsmarge; NVWA controleert (steekproefsgewijs) zowel aan de buitengrens als op de markt. Incidenten worden afgevangen, maar kunnen wel tot tijdelijke product uitval of herkomstwissels leiden.

Hoe herken je of het op je product zit?

1. Geen vermelding op etiket

Residuen van bestrijdingsmiddelen zoals chlorpyrifos staan niet op het etiket van groente, fruit of bewerkte producten. Producenten zijn ook niet verplicht om het gebruik van een specifiek gewasbeschermingsmiddel te vermelden.

2. Hoe wordt het dan gecontroleerd?

• In Nederland houdt de NVWA (Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit) toezicht.
• Steekproefsgewijs worden groenten, fruit en andere producten getest op residuen.
• De resultaten (overtredingen, recalls) komen in Europese systemen terecht, zoals RASFF (Rapid Alert System for Food and Feed).

Wat kun je doen als (groot)ouder?

• Kies gevarieerd en was groente/fruit; biologisch kan lagere kans op residu geven, maar is geen garantie.
• Extra voorzichtig tijdens zwangerschap en voor jonge kinderen (kwetsbare fase van hersenontwikkeling).
• Blijf bij de feiten: check NVWA/EFSA-updates en let op herkomst bij producten met een historisch hoger RASFF-risico.

TIP: De Nieuwe Pesticiden Eetwijzer: ontdek welke groente en fruit vrij zijn van gifresten!

Wetenschap gaat door, beleid beweegt mee

Nieuwe beoordelingen en rechtbankuitspraken (zoals in de VS) kunnen beleid wijzigen. In de EU is chlorpyrifos niet toegestaan en zijn de residulimieten zeer laag; import moet daaraan voldoen.

Samenvatting

Chlorpyrifos staat terecht ter discussie vanwege associaties tussen prenatale blootstelling en minder gunstige neuro-ontwikkelingsuitkomsten. Europa hanteert sinds 2020 een voorzorg benadering (geen hernieuwing + MRL’s op detectiegrens).

Voor Nederland zit de resterende zorg vooral in import en handhaving, binnenlands gebruik is niet van toepassing.

Bronnen

• [1]: Review over verband tussen pesticiden, darmmicrobioom en autismespectrumstoornissen – https://www.sciencedirect.com/science/article/pii/S0147651323005833
• [2]: The Guardian over EPA beleid en internationale controverse – https://www.theguardian.com/environment/2023/jul/06/chlorpyrifos-brain-harming-pesticide-food-epa
• [3]: Environment Pollution: microglia geactiveerd door CPF leidt tot neuro-inflammatie via necroptose – https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/S0269749122014312
• [4]: Residuen van bestrijdingsmiddelen in groente en fruit (controlepraktijk NL)
• [5]: RASFF Portal – Rapid Alert System for Food and Feed (residuovertredingen import)
• [6]: EUR-Lex (2020/18) – Besluit tot niet-hernieuwing van de goedkeuring van chlorpyrifos
• [7]: EUR-Lex (2020/1085) – Verordening tot wijziging van MRL’s voor chlorpyrifos en chlorpyrifos-methyl (0,01 mg/kg)
• [8]: Columbia University (PNAS 2012) – MRI-studie hersenstructuur bij kinderen na prenatale blootstelling
• [9]: CHAMACOS Cohort (Environmental Health Perspectives) – Prenatale organofosfaatblootstelling en IQ-scores
• [10]: Deens cohort (European Journal of Epidemiology, 2023) – Prenatale blootstelling en ADHD-symptomscores

Let op: Startpagina geeft geen medisch advies. Raadpleeg bij twijfel altijd een arts of specialist.