Hoe bepaal je extra klemtonen in een niet-samengesteld woord?

Een woord heeft maar één hoofdklemtoon en eventueel nog wat bijklemtonen. 'Encyclopedie' heeft de hoofdklemtoon op 'die' en bijklemtonen op 'en' en 'clo'.

Helaas (of niet helaas) is het Nederlands wat onvoorspelbaar daarin. Wikipedia geeft er mooie voorbeelden van:

"De woorden kolibrie, politie en politiek hebben een sterk vergelijkbare vorm, maar de klemtoon ligt in deze woorden op steeds een andere lettergreep. Dat betekent dat voor ieder woord apart onthouden moet worden waar de klemtoon ligt. "

Toch zijn er wat regels te bedenken:
- Op achtervoegels (als de ‘zaam’ van ‘langzaam’) ligt nooit de klemtoon ligt. Andere achtervoegsels: baar, -dom, -heid, -lijk, -ling, -loos, -waarts.
(Benaderbaar, vorstendom, gelegenheid, gemoedelijk, tweedeling, gedachteloos, achterwaarts)

- Op voorvoegsels (ge-, be-, ver-, her-, ont) ligt nooit de klemtoon. (Genezen, beoordelen, vergissen, herhalen, ontdekken)

- Op verkleiningsuitgangen ligt nooit de klemtoon (nooit geen klemtoon op 'tje' bij woorden als 'kampeertentje')

Moraal van dit verhaal: proef het woord en stel vast waar de klemtoon ligt. En voor niet-Nederlanders: leer elk woord van buiten, met de klemtoon.

Het hangt van de context, of van de oorsprong van het woord af. Maar vaste regels bestaan er niet voor. Er is dus niet in het algemeen uit te leggen hoe bepaald wordt op welke lettergreep een klemtoon komt.
Normaal zet je bij 'langzamer' de klemtoon op de eerste lettergreep. Maar geef je bijvoorbeeld aanwijzingen aan een achteruitrijdende auto waar een caravan aangekoppeld moet gaan worden, dan kan het "láng zá mér!" worden als die auto toch echt nog te snel gaat.

Neem nou een woord als 'catalogus', dan behoort de klemtoon op de tweede lettergreep te komen en een nevenklemtoon op de vierde. Dat komt door de Griekse oorsprong van het woord.
Ook een beruchte is 'normaliter'. De juiste uitspraak is met de klemtoon op de a: normáliter; de e klinkt meestal als die in bed. De uitspraak normalíter komt veel voor, omdat Nederlandstaligen geneigd zijn de klemtoon bij onbekende woorden op de op-een-na-laatste lettergreep te leggen.
Latijnse bijwoorden op -iter hebben geen klemtoon op die uitgang; die ligt een lettergreep naar voren. Behalve in normáliter is dat ook het geval in eventuáliter, globáliter en ideáliter.

De meeste oorspronkelijk Nederlandse woorden hebben de klemtoon op de eerste lettergreep. Woorden van vreemde herkomst hebben naast andere kenmerken vaak een voor het Nederlands afwijkend klemtoonpatroon. In sommige afleidingen van dergelijke woorden verspringt de klemtoon: figúur - figuránt, tirán - tiranníek, barón - baronés. Ook bij Nederlandse woorden kan dat verschijnsel voorkomen: léraar - lerarés, kóning - koningín. In dergelijke gevallen komt de klemtoon in de afleiding op het achtervoegsel te liggen.